Ervin Shrëdinger

Ervin Shredinger (Erwin Schrödinger) ishte fizikan i famshëm teorik austriak. Ai së bashku me fizikanin britanik PAM Dirak është fitues i Çmimit Nobel në fizikë për vitin 1933.

Shrëdingeri lindi në Vjenë në 12 gusht 1887. I ati, Rudolf Shrëdinger, kishte trashëguar nga e ëma një fabrikë të vogël linoleumi, por që nuk i sillte asnjë fitim. E ëma, Georgia, rridhte nga një familje e nderuar. Gjyshja e Ervinit nga e ëma ishte angleze, kurse paraardhësit e saj rridhnin nga një familje normane, Torestiere, fortesa e të cilëve ishte Kështjella Bamburgut në Northumberland. Rudolfi dhe Georgia nuk kishin fëmijë të tjerë. Ervini e kujtonte të ëmën si një grua me konstrukt delikat. Si fëmijë i vetëm, ai pati tërë kujdesin e prindërve. Sipas dëshmisë së vetë Ervinit, i ati ishte për të birin që po rritej shok, mësues dhe bashkëbisedues.Tezja e tij Mini e mësoi të fliste anglisht kur ai ende nuk kishte mësuar të fliste gjermanishten.

Ervini nuk u çua në shkollën fillore, por mori mësime nga tutor privat. U fut në Akademishe
Gymnazium kur ishte 11 vjeç. Që nga fillimi deri në fund ishte i pari i klasës.

Në vjeshtën e vitit 1906 hyn  në Universitetin e Vjenës, ku pati famën e një studenti të talentuar. Në universitet, ajo që e tërhiqte më shumë Ervinin ishte fizika teorike. Artikulli i tij i parë teorik “Mbi teorinë kinetike të magnetizmit”, u paraqit para Akademisë së Vjenës në gusht të vitit 1912. Fillimi i Luftës së Parë Botërore, në gusht të vitit 1914, e gjeti Ervinin pedagog në Universitetin e Vjenës. Gjatë luftës shërbeu si oficer në administratën ushtarake. Në moshën 38 vjeç boton artikullin e tij kryesor, atë që hodhi bazat e  mekanikës kuantike valore.

Shrëdingeri paraqiti ekuacionin që jep   formën e valëve të probabilitetit (ose funksioneve valore), që përshkruan lëvizjen e mikrogrimcave dhe që përcakton cili është ndikimi në këto ekuacione i veprimeve të jashtme.

Në vitin 1927 Shredingeri pranon një ftesë të Universitetit të Berlinit. Qëndron atje deri në vitin 1933. Shtatë vjetët që pasuan i kalon në Austri, Britaninë e Madhe, Romë dhe, së fundi, në vitin 1940, në Dublin. Në Irlandë Shrëdingeri qëndron për 15 vjet. U mor me kërkime në fizikë, në filozofi dhe në historinë e shkencës. Gjatë kësaj periudhe shkroi librin “Ç‘është jeta?”, që është një përpjekje për të treguar se si mekanika kuantike mund të përdoret për të shpjeguar qëndrueshmërinë e strukturave gjenetike. Në vitin 1956 Shrëdingeri del në pension dhe kthehet në Vjenë si Profesor Emeritus në Universitetin e Vjenës.

Shredingeri kishte shpirt poetik; botoi një vëllim me poezi dhe shumë poema të shkurtra. Nuk i pëlqente muzika, por ishte i dhënë mbas teatrit. Deklaronte se ishte ateist, por përdorte simbolizmin fetar dhe besonte që vepra e tij ishte “një afrim për te Zoti”. Ervini nuk u zgjodh kurrë në ndonjë post drejtues në institucione shkencore dhe kishte qëndrim negativ ndaj punës administrative. U martua me Anmarinë, një grua zemërmirë që e çliroi nga të gjitha shqetësimet e përditshme. Ajo nuk mund të lindte. Jo shumë kohë mbas martesës lidhja e tyre u kthye në shoqëri. Pavarësisht nga gjyqet dhe grindjet, jetuan tërë jetën bashkë. Ervini pati tre vajza jashtë martese. Vdiq në vitin 1961 dhe u varros në oborrin e një kishë të vogël pranë Alpbahut, Austri.

Read More

Emilio Xhino Segré

Emilio Segré ishte një fizikan i shkëlqyer dhe shumë i suksesshëm. Gjatë karrierës së tij bëri shumë zbulime të rëndësishme, por arritja më e madhe ishte zbulimi në vitin 1955, së bashku me O. Çamberlenin, i antipro
tonit, zbulim për të cilin ndanë Çmimin Nobel në fizikë për vitin 1959.

Emilio Xhino Segré (Emilio Gino Segré) lindi në Tivoli të Italisë në vitin 1905, në familjen e një industrialisti. Mbas mbarimit të Liceut Mamiani në Romë futet në Universitetin e Romës. Dëshironte të bëhej inxhinier, por mbas takimit me Enriko Fermin, që sapo kishte arahur në Romë dhe kishte krijuar një grup kërkimor në fushën e fizikës atomike dhe molekulare, kalon në fizikë. Segré ishte i pari student që bën doktoraturën me Fermin. Punon me Fermin deri në vitin 1936, kohë në të cilën caktohet drejtor i Laboratorit të Fizikës në Palermo.

Kur Segré vizitoi Berklin (pjesë e Universitetit të Kalifornisë në SHBA) në vitin 1936, merr nga Lourenci një mostër molibdeni të bombarduar me deuter në ciklotronin e Berklit. Mbas analizave kimike të mostrës, Segré dhe kolegët e tij konfirmuan ekzistencën e një elementi të ri – numrit 43. Ky ishte i pari element i ri i prodhuar në mënyrë artificiale. Ata e quajtën elementin me emrin – teknecium (në greqisht–artificial). Ai është radioaktiv dhe një nga izotopet e tij përdoret shumë në diagnostikimin mjekësor.

Në një udhëtim të mëvonshëm në Berkli në vitin 1938 Segré mëson se si çifut, me një ligj të Musolinit, e kishin larguar nga vendi që mbante në Palermo. Për këtë arsye vendos të mos kthehet e të qëndrojë në Berkli.

Segré qëndron në Berkli gjithë pjesën e mbetur të karrierës, përjashtuar kohën e  luftës gjatë së cilës punoi në Los Alamos. Në vitin 1946 i jepet vendi i profesorit në departamentin e fizikës. Në Berkli, në vitin 1940, zbulon një element tjetër të ri , atë që sot quhet astatine (elementi i 85-të), si edhe plutonin.

Segré takon përsëri Fermin, kësaj radhe në SHBA, për të diskutuar mbi përdorimin si lëndë djegëse bërthamore të plutonit 239 në vend të uranit 235.

Segré u caktua drejtues i njërit nga grupeve në Laboratorin Shkencor të Los Alamosit që punonin për
Projektin Manhaten (emri i projektit për zhvillimin e bombës atomike).

Mbas lufte kthehet në Berkli ku, në vitin 1955, fillon të punojë mbi bashkëveprimin proton–proton dhe proton–neutron. Segré llogariti që për prodhimin e një antiprotoni duhej një energji afro 6 miliard elektron, volt (BeV), energji që mund ta siguronte akseleratori i ri i ngritur në Universitetin e Kalifornisë. Ai dhe kolegët e tij ndërtuan një pajisje e cila ishte në gjendje të dallonte antiprotonin ndërmjet shumë grimcave të tjera që shfaqeshin mbas bombardimit të bakrit me protone. Ky zbulim tregoi se teoria e antilëndës e Dirakut ishte  korrekte.

Segré u martua dy herë . Nga martesa e parë pati tre fëmijë. Ai është i njohur për numrin e shkrimeve dhe botimeve. Shkroi edhe një biografi të Fermit. U nderua me shumë medalje dhe doktorata nderi. Vdes në vitin 1989 nga një infarkt.

Read More

Andrei Dmitrieviç Saharov

Andrei Dmitrieviç Sakharov, ishte fizikan rus që vitet e fundit të jetës bëhet veprimtar i njohur në të gjithë botën i mbrojtjes së të drejtave të njeriut.

Sakharovi zë një vend të shquar në ndërtimin e bombës termobërthamore (ose me hidrogjen) sovjetike, ndaj shpesh konsiderohet si “babai i bombës sovjetike me hidrogjen”. Ai, së bashku me fizikanin e famshëm I. E. Tamm, përpunoi parimet e mbajtjes magnetike të plazmës me temperaturë të lartë. Ata formuluan bazat teorike të reaksionit termobërthamor të kontrollueshëm – mjeti me anë të të cilit energjia termobërthamore mund të përdoret për prodhimin e energjisë elektrike dhe qëllime të tjera paqësore.

Punimet e tij të mëvonshme u përqendruan në strukturën e universit. Sipas ideve të tij, në universin që zgjerohet, lënda është shpërndarë në mënyrë jouniforme. Një nga idetë e tij novatore, që pati ndikim të madh te studimet teorike dhe eksperimentale në fushën e grimcave elementare, ishte ajo e paqendrueshmërisë së protonit.

Andrei Dmitrieviç Sakharovi lindi në Moskë në vitin 1921, në një familje inteligjente. I ati ishte mësues i fizikës dhe autor tekstesh mësimore që përdoren ende edhe sot. Mësimet e para Andrei i mori në shtëpi, nën mbikëqyrjen e prindërve. Në vitin 1938 regjistrohet në departamentin e fizikës të Universitetit Shtetëror të Moskës. Me fillimin e luftës, në vitin
1941, Universiteti u zhvendos në Ashkabad, Turkmeni. Atje, në vitin 1942, diplomohet me rezultate të shkëlqyera. Mbas diplomimit punon në një uzinë ushtarake.

Në vitin 1943 martohet me Klavdia Aleksandjevna Hikhirjevnën. Ata patën dy vajza dhe një djalë. Ajo ia përkushtoi jetën të shoqit. Vdiq në vitin 1969.

Në vitin 1945 fillon studimet pasuniversitare në institutin e fizikës “Lebedjev” në Moskë. Në ato kohë jeta e Saharovit ishte shumë e vështirë. Për disa kohë çifti strehohet me qira në një dhomë në një bodrum plot lagështi, kurse më vonë jetuan në një shtëpi në periferi. Jetonin vetëm me rrogën e studentit pasuniversitar. Megjithatë, për dy vjet, arrin të mbrojë doktoraturën me një tezë mbi teorinë e bërthamës atomike.

Gjatë periudhës 1950–1969 përpjekjet e tij u lidhën më veprimtarinë e Institutit Kombëtar të Fizikës Eksperimentale, ku zhvilloi dhe krijoi armët bërthamore. Mbas eksperimentimit me sukses në vitin 1953 të bombës së parë sovjetike me hidrogjen, zgjidhet anëtar i Akademisë Sovjetike të Shkencave. Për ndihmesën e tij të rëndësishme mori vlerësimet më të larta shtetërore: tre herë Hero i Punës Socialiste, Çmimin Stalin dhe Çmimi Lenin. E megjithatë ai mbeti shumë modest dhe indiferent ndaj famës dhe pasurisë. Saharovi paratë e marra nga çmimet ia fali Kryqit të Kuq për të ndërtuar një spital për kancerin në Moskë.

Në fund të viteve 1950, Saharovin ndjeu qartë rrezikun e përdorimit dhe ruajtjes së armëve bërthamore. Në vitin 1968 boton pamfletin e tij të famshëm, Zhvillimi, bashkekzistenca dhe liria intelektuale, në të cilin jepeshin argumente mbi zvogëlimin global të armëve bërthamore dhe shkeljen e të drejtave të njeriut në Bashkimin Sovjetik. Menjëherë mbas kësaj përjashtohet nga punimet sekrete mbi armët dhe kthehet në institutin e fizikës “Lebedjev:.

Në vitin 1970 Saharovi martohet për të dytën herë. Nusja ishte Elena Georgievna Bonner. Që të dy morën pjesë në një lëvizje dizidente. Bashkimi i solli Saharovit një ndjenjë lumturie që i kishte munguar për një kohë të gjatë. Mbas protestave të tij kundër pushtimit rus të Afganistanit, u izolua në Gorki, ku qëndroi për gjashtë vjet derisa u lirua nga presidenti Gorbaçov.

Saharovi ishte një legjendë e kohës kur jetoi. Krahas dashamirësisë, njerëzit kujtojnë humorin e tij të hidhur. Një nga kolegët e tij tregon këtë histori: Një herë Saharovi erdhi në Institut me taksi, nuk zbriti por qëndroi   për t’i shpjeguar diçka shoferit, ndërkohë që taksimetri ecte. Kur vuri re që taksimetri vazhdonte të ecte, zbriti me shpejtësi dhe pagoi. “Tani e kuptova pse taksisti tregoi kaq shumë interes për teorinë time të konvergjencës”, u tha Saharovi kolegëve duke qeshur.

Read More

Ole Romer

Para Romerit, përhapja e dritës mendohej të ndodhte në çast. Koha e përhapjes, në të vërtetë, është shumë shumë e vogël krahasuar me kohën e reagimit të njeriut! E, megjithatë, astronomi danez Ole Romer arrin, për herë të parë, të përcaktojë një vlerë të shpejtësisë së dritës. Kjo ndodhi në vitin 1675 kur ai vuri re diferenca në kohët e parashikuara të eklipseve të sateliteve të Jupiterit , siç është Io (i ngjashëm me Hënën tonë).

Atij i lindi ideja që koha e ndodhjes së eklipsit duhet të varet nga fakti nëse Toka është pranë ose larg nga Jupiteri. Kjo bënte që rruga e dritës të ishte më e gjatë ose më e shkurtër që çon në vrojtimin e eklipsit diçka më herët ose më vonë. Duke ditur largësinë ndërmjet Tokës dhe Jupiterit dhe diametrin e orbitës së Tokës, llogariti shpejtësinë e dritës. Vlera që mori ishte 225000 km/s, vlerë që u përdor për më se dy shekuj. Matjet e sotme japin për shpejtësinë e dritës vlerën 299792,457 km/s.

Ole Rømer, astronom i shkëlqyer, lindi në Aarhus të Danimarkës. Vjen në Kopenhagë si i ri student. Punoi me shënimet e Tiho Brahes me idenë për t’i publikuar. Në vitin
1672 shkon në Paris ku bëhet anëtar i Akademisë dhe tutor i Princit të Kurorës. Në vitin 1681 thirret në Kopenhagë nga mbreti danez. Punoi atje derisa vdiq.

Përveçse profesor i astronomisë, ai ishte inxhinieri i qytetit, Nënpunësi i Punës së Qytetit, Gjykatës i Gjykatës së Lartë, Kancelar i Universitetit, Kryepolic, Shef i Brigadës së Zjarrfikësve, etj. Por me zemër ishte i lidhur me astronominë. Romeri rikonstruktoi një observator të vjetër në majën e Kullës së Rrumbullakët. Ai dëshironte të përcaktonte në mënyrë përfundimtare që Dielli rrotullohet rreth Tokës. Për  t’ia arritur këtij qëllimi shpiku dhe vendosi rrethin e meridianit, të ashtuquajturin Instrument Kalimtar – i pari në botë. Ai ishte një teleskop që lëvizte gjatë meridianit.

Romeri u martua dy herë. Të dy gratë vinin nga familja e madhe Bartolin, shumë nga të cilët ishin shkencëtarë të shquar. Vjehrri i tij, Erathmus Bartolini, ishte pronar i madh tokash. Në to ndërtoi një rezidencë verore që e quajtën “Pilenborg” (pil në gjuhën daneze do të thotë shelg lotues). Pranë saj Romeri ndërtoi observatorin e tij privat të quajtur Observatori Tusculanum. Aty Romeri kreu disa nga vrojtimet e tij. Mbas vdekjes së Romerit godina u shkatërrua. Instrumentet në Kullën e Rrumbullakët, në vitin 1728, u shkatërruan nga Zjarri i Kopenhagës në të cilin u dogj mëse një e treta e qytetit. Në të njëjtën kohë humbën të gjitha shënimet e Romerit, përveç të famshmit Triduum, të dhënat e vrojtimeve treditore në Tusculanum.

Në vitin 1967 Muzeu Kombëtar, me anë të fotografimeve ajrore, u përpoq të përcaktonte vendndodhjen e observatorit Tusculanum. Gërmimi në vendin e gjetur në këtë mënyrë nuk pati sukses. Një person privat mundi të gjejë vendin e saktë. Atje, në afërsi të Tastoupit, rreth 20 km në veri të Kopenhagës, në vitin 1979 u ndërtua muzeumi “Ole Romer”.

Read More

Vilhelm Rëntgen

Vilhelm Rëntgen (Wilhelm Röntgen), fizikani i famshëm gjerman, u bë i madh për zbulimin, në vitin 1895,  të  rrezeve X. Lindi në vitin 1945 në Lenep të Rinlandit, Gjermani, në një familje tregtarësh. E ëma ishte kushërira e parë e të atit; Vilhelmi ishte djalë i vetëm.

Rëntgeni, në vitin 1868, diplomohet në Shkollën Politeknike Federale të Zyrihut dhe po aty mbron doktoratën. Pranohet si asistent në Universitetin e Vurcburgut dhe më pas në atë të Strasburgut. Ishte 34 vjeç kur bëhet profesor i fizikës në Universitetin e Gisenit. Në vitin 1887 ftohet të bëhet profesor i fizikës dhe drejtor i Institutit të Fizikës të Universitetit të Vurcburgut që sapo ishte hapur.

Atë ditë të famshme të 8 nëntorit 1895, Vilhelm Rëntgeni mori një tub katodik në formën e dardhës, e mbështolli me karton të zi, errësoi plotësisht dhomën dhe realizoi një shkarkesë të tensionit të lartë nëpër të. Afro një metër larg tubit pa një vezullim drite. Ndezi një shkrepse për të parë se nga vinte. Pa që ishte një karton i vogël i mbuluar me platinocianid të bariumit që po lëshonte dritë lumineshente, pavarësisht nga fakti se ishte plotësisht e izoluar nga tubi katodik me anë të një kartoni të trashë. Shuajti tubin: kartoni i veshur me barium pushoi së vezulluari. E ndezi dhe ai filloi të vezullojë përsëri. Rëntgeni kishte zbuluar rreze depërtuese, të cilave u dha emrin X, meqenëse ky është simboli i zakonshëm me të cilin fizikanët shënojnë të panjohurat. Fillon të studiojë vetitë e rrezatimit X. Disa javë më pas dha leksionin e parë publik për këtë zbulim; në këtë leksion i kërkoi leje një anatomisti të vjetër e të njohur që t’i fotografonte dorën. Ai pranoi; kur pak më vonë Rëntgeni ngriti pllakën e zhvilluar që tregonte strukturën e kockave të të moshuarit, të pranishmit shpërthyen në brohoritje.

Lajmi shpërtheu në të gjithë botën. Është i njohur fakti që brenda katër ditëve nga mbërritja në Amerikë i raportit mbi eksperimentin e Rëntgenit, rrezet X u përdorën për të gjetur vendndodhjen e një plumbi në këmbën e një njeriu. Shumë shpejt rrezet X u përdorën, në të gjitha mënyrat e mundshme, në mjekësi për të vrojtuar trupin e njeriut. Më vonë u gjet se përdorimi i tepruar i rrezeve X mund të shkaktonte djegie të lëkurës, dëmtim të shikimit dhe dëmtime të tjera.

Rëntgeni nuk e patentoi aparatin e tij dhe as nuk kërkoi përfitime financiare nga zbulimi i tij. Paratë e Çmimit të tij Nobel ia dha Universitetit të Vurcburgut për t’i përdorur për zhvillimin e shkencës. Rrezet që ai zbuloi u quajtën “Rreze Rëntgen”.

Rëntgeni u martua me Berta Ludig. Nuk patën fëmijë të tyre, por rritën mbesën e Bertës. Pëlqenin shumë ngjitjet në male. Rëntgeni ishte i dhënë shumë dhe mbas gjuetisë, edhe pse nuk dallonte ngjyrat gjë që ia vështirësonte vrojtimin e kafshëve.

Miqtë e kujtonin si një njeri të fortë, të ndershëm, të fuqishëm me një ndjenjë të fortë humori dhe vetësakrifice për të tjerët.

Read More

Ernest Radherford

Ernest Radherford(Ernest Rutherford), fizikan i madh, njihet si “babai” i fizikës bërthamore. Lindi në Spring Grove, Zelandë e Re, më 30 gusht të vitit 1871, fëmija e katërt ndër 12 fëmijët e Xhejms dhe Martha Radherfordit. I ati bënte rrota ndërsa e ëma ishte mësuese. Në vitin 1887 Ernesti fiton një bursë për në Kolegjin Nelson, një shkollë tetëvjeçare, ku ai bëhet një djalë shumë popullor, duarartë dhe futbollist i zoti. Ishte shumë mirë në histori, gjuhët edhe në matematikë. Në vitin 1894 diplomohet në Kolegjin e Kanterbërit.

Ernesti ishte nga natyra eksperimentalist i shkëlqyer, me aftësi të madhe për t’u hyrë në thellësi problemeve shkencore. Karriera e tij e shquar shkencore fillon që me kërkimin e tij të parë. Gjatë shqyrtimit të magnetizimit të hekurit me nga një rryme alternative që ndryshonte shpejt , gjeti që ai mund të përdorej për kapjen e valëve elektromagnetike, që sapo ishin zbuluar nga fizikani Herc, edhe kur ato kishin përshkuar një mur tulle. Me këtë punim fiton një bursë Ekspozita 1851, bursë që jepej për të vazhduar studimet në Angli.

Radherfordi mbërrin në Kembrixh në vitin 1895 dhe fillon të punojë nën udhëheqjen e Xh.Xh.Tomsonit, në atë kohë autoriteti më në zë për dukuritë elektromagnetike. Ata zbuluan që rrezet X prodhonin në gaze sasi të mëdha grimcash të ngarkuara, jone pozitive dhe negative. Më pas Radhërfordi zbulon që rrezet e uraniumit prodhonin të njëjtat lloje jonesh si edhe rrezet X. Ai përcakton se uraniumi rrezatonte dy lloje rrezatimesh, rrezet alfa dhe beta.

Nga viti 1898 deri në vitin 1907 Radherfordi kryen kërkime  në Universitetin Mekgill në Kanada. Në vitin 1907 shkon në Universitetin e Mançsterit. Bashkë me të shoqen, Meri Njuton, dhe djalin e tyre të vetëm gjashtëvjeçar, Eilin, u vendosën në një shtëpi mesatare po me planimetri shumë të mirë. Për pak kohë bëhet njeriu më popullor në universitet.

Në vitin 1908 Radherfordi bëhet fitues i Çmimit Nobel në kimi për studimin e shpërbërjes së elementeve dhe kiminë e lëndëve radioaktive.

Ndihmesa më e madhe në shkencë e Radhërfordit dhe studentëve të tij të mrekullueshëm vjen në vitin 1911. Gjatë vrojtimit të shpërhapjes së grimcave alfa nga një fletë metalike u vu re se disa prej tyre ktheheshin mbrapsht. Radherfordi argumentoi se një gjë e tillë mund të ndodhte vetëm nëse atomi do të kishte një bërthamë me përmasa shumë të vogla të ngarkuara pozitivisht. Në vitin 1919 rikthehet në Universitetin e Kembrixhit.

Radherfordi përshkruhet nga biografët si një ‘udheheqës tribuje’. Ata theksojnë ndershmërinë, “mirësjelljen me raste”, dashamirësinë dhe inteligjencën. Nuk ishte modest. Ai mund të bëhej agresiv, madje shumë, kur kritikoheshin punimet ose nxënësit e tij. Të folurit e tij ishte plot fjalë të përditshme dhe epigrama. Kushdo në laborator e dallonte zërin dhe të qeshurën e tij me zë të lartë sa herë dëgjonte lajme të papritura.

Thuhet se njëherë në një drekë zyrtare një peshkop e pyeti se sa njerëz jetonin në Ishullin Jugor të Zelandës së Re. Peshkopi u çudit kur mori vesh që nuk jetonin më shumë se 255 000 njerëz dhe e krahasoi “të adhuruarën Zelandë e Re” të Radherfordit me një qytet të vogël në Angli, Stok on Trent. Radherfordi iu përgjigj: “çdo individ në Ishullin Jugor mund të haje të gjithë popullsinë e Stok on Trentit, çdo ditë para se të hajë mëngjez, dhe të mbetet i uritur”.

Radherfordi iu dha titulli Sër në vitin 1914. Në vitin 1932 bëhet baroni Radherford i Nelsonit. Vdes në vitin 1937, mbas një sëmundje të shkurtër. Hiri i tij u vendos pranë varrit të Njutonit në Abacinë e Uestminsterit në Londër.

Read More

Pupin Mikael Idvorski

Pupini është ai që shpiku mjetin që bëri të mundur ndërlidhjen telefonike në largësi të mëdha. Lindi në Idvor, një fshat në veri të Beogradit. Prindërit ishin fshatarë analfabetë, por ata dhe tradita kulturore e njerëzve të tij i nxitën besimin, guximin dhe këmbënguljen të cilat e ngritën në një pozitë të shquar në shkencë dhe shoqëri.

Shkollimi i Pupinit të ri filloi në Idvor, vazhdoi në Panevon aty pranë, dhe përfundoi në Pragë. Në formimin e tij të hershëm ndikimin më të rëndësishëm e luajti e ëma, grua fetare që njihte Testamentin e Ri, atë të Vjetër dhe jetën e shënjtorëve më popullorë. Mbas vdekjes së papritur të të atit largohet për në SHBA.

Në Botën e Re mbërrin pa asnjë grosh, por i etur për të mësuar. Për të siguruar jetën punoi në një fermë, transportoi qymyr për makinat me avull, lyejti mure. Njëkohësisht mësonte, në fillim anglisht, pastaj histori, greqisht, latinisht dhe shkencat natyrore. Në vitin 1879, mbas konkursit të pranimit në Universitetin Kolumbia, fiton një bursë. Atje bie në sy për karakterin miqësor dhe rezultatet sportive.

Vazhdon studimet mbasuniversitare me një bursë nga universiteti. Fillimisht shkon në Kembrixh për të studiuar fizikë-matematikë nën mbikëqyrjen e Tindalit, më pas në Berlin për të punuar me Helmolcin dhe për të mbrojtur doktoraturën.

Me rikthimin në Kolumbia fillon karrierën e tij të suksesshme akademike. Shpikja e tij e parë ishte dhe më e rëndësishmja: analiza teorike dhe më pas realizimi praktik i idesë që vendosja e një bobine në një pozicion të caktuar të një përcjellësi elektrik mund të zvogëlonte shumë shuarjen e valëve elektromagnetike. Procesi njihet me emrin pupinizim. Një zbulim i dytë ishte zbulimi i rrezeve dytësore X. Përdorimi i një ekrani fluoreshent të shkurtonte shumë kohën e ekspozimit për fotografimin me rreze X, duke e bërë atë një mjet praktik për përdorim mjekësor.

24 patentat që regjistroi e bënë shumë të pasur. Duke qenë njeri zemërgjerë, bëri shumë donacione, sidomos për vendlindjen e tij. Mbas Luftës së Parë Botërore, në kohën e krijimit të Jugosllavisë, me anë të lidhjeve të tij me Presidentin Udrou Uillson, ndikoi në faktorin diplomatik. Në SHBA ishte aktiv në themelimin e Shoqatës Amerikane të Fizikës.

Me natyrën e tij dashamirëse frymëzoi shumë nga studentët e tij, ndërmjet tyre dy fitues të Çmimit Nobel, Milikenin dhe Longmyrin. Fizikani i shquar Isidor Rabi përshkruante përshtypjen kështu që ndjenin shumë nga ata që e rrethonin: “kur Pupini dilte nga dhoma të krijohej ndjenja që ishte larguar drita”.

Mendimet personale të Pupinit përshkruhen me ngjyra të gjalla në autobiografinë e tij “Nga emigrant në shpikës”, e cila në vitin 1924 fiton Çmimin Pulitzer me motivacionin “vepra juaj nxit mbështetjen patriotike dhe dashamirëse tek njerëzit”. Një histori interesante në të është ajo kur ai bashkë me shokët ruanin delet në rrethinat e Idvorit. Për të komunikuar me njëri-tjetrin natën e në largësi të mëdha, djemtë ngulnin një thikë në tokë dhe bënin që ajo të dridhej. Vunë re që zëri përhapej më shpejt në tokë se në ajër, që sjellja e tij ndryshonte në terrene me përbërje të ndryshme dhe  eksperienca e fituar u jepte mundësinë të vrojtonin lëvizjet natën.

Read More

Puankare Zhyl Henri

 Në vitin 1887 Oskari II i Suedisë ofroi një çmim 2000 korona (një shumë e madhe parash për atë kohë) për zgjidhjen e problemit të tre trupave, problem që kishte të bënte me gjetjen e mënyrës së bashkëveprimit të tre trupave, siç mund të jenë tre planetë.

Ishte matematikani dhe fizikani i madh Puankare që fitoi këtë çmim. Edhe pse dështoi në gjetjen e një zgjidhjeje analitike, çmimi iu dha për përparimin e bërë në gjetjen e një zgjidhjeje të përafërt.(kompjuterat e sotëm mund të na japin përgjigje me saktësi të madhe dhe për rastin e shumë  trupave).

Si matematikan i shkëlqyer, Puankare dha ndihmesë në teorinë e numrave, teorinë e funksioneve, ekuacionet diferenciale, gjeometrinë e funksioneve, si edhe në astronomi. Ndoshta, ndihmesa më e madhe në fizikën matematike ishte artikulli i tij mbi dinamikën e elektronit, i botuar në vitin 1906. Në të dalin shumë nga rezultatet e teorisë së relativitetit, por që më vonë iu njohën Albert Ajnshtajnit. Me sa duket, ishte Puankare i pari që propozoi konceptin që asgjë nuk mund të lëvizë me shpejtësi më të madhe se ajo e dritës.

Gjatë jetës së tij, jo shumë të gjatë (vdes në moshën 58 vjeç), Puankare boton 500 artikuj dhe mbi 30 libra. Shkruajti dhe ese popullarizuese mbi teorinë e probabilitetit. Ç’është e vërteta, në vitin 1908 ai zgjidhet anëtar i seksionit letrar të Akademisë Franceze për cilësinë letrare të këtyre eseve. Ndihmesa e Puankaresë në shkencë u njoh me zgjedhjen, në vitin 1894, Anëtar i Jashtëm i Shoqatës Mbretërore.

Puankare lindi në Nansi ku i ati ishte mjek dhe pedagog i mjekësisë në universitet. Kushëriri i tij, Rajmon Puankare, ishte President i Republikës gjatë Luftës së Parë Botërore. Familja ishte shumë e pasur. Në fëmijëri ishte delikat dhe i çorientuar. Kur ishte pesë vjeç, i paralizohet përkohësisht laringu nga një goditje difterie. Fillon të marrë mësimet e para në shtëpi nga e ëma. Megjithatë, që në moshë të njomë Puankare shfaq aftësi të jashtëzakonshme në matematikë.

Në lice fiton çmimin e parë në një konkurs të hapur ndërmjet studentëve nga e gjithë Franca. Mbas përfundimit të shkollës, në vitin 1873, hyn në Shkollën Politeknike në Paris. Më pas, studion për inxhinieri në Shkolla e Minierave, por doktoratën e merr në vitin 1879 në matematikë. Menjëherë caktohet të japë mësim në Universitetin e Kaesë dhe dy vjet më vonë kthehet profesor i i matematikës në Universitetin e Parisit

Puankare u martua me Zhanë Luisë Mari Pule D’Ondesi, nga e cila pati katër fëmijë, një djalë dhe tre vajza. Puankare vdes në vitin 1912 nga komplikimet mbas një operacioni të prostatit.

Ai është konsideruar një shkencëtar shumë novator.

Read More

Klaudis Ptolemeu

Klaudis Ptolemeu (Claudius Ptolemaeus (ose Ptolemi)) ishte astronomi më i madh i shekullit të dytë pas erës së re. Data e lindjes dhe e vdekjes janë të panjohura, edhe pse disa thonë që ai vdiq në vitin 180. Jetoi dhe kreu vrojtimet e tij në Aleksandri të Egjiptit gjatë mbretërimit të Antonius Piusit (138–161).

Në ato vite Aleksandria ishte qendra tregtare e botës dhe kryeqyteti i Egjiptit, por qeverisej nga zyrtar grekë.Aleksandria ishte edhe një qendër shkencore. Dinastia e Ptolemeve, një dinasti mbretërish grekë që qeverisi Egjiptin mbas vdekjes së Aleksandrit të Maqedonisë, themeloi në Aleksandri një tempull muse me emrin “Museum”, i cili më vonë u bë i famshëm për librarinë e tij të pasur që tërhoqi shkencëtarët nga të gjithë qytetet fqinjë.

Nuk ka informacione të besueshme mbi prindërit e Ptolemeut, pozitën shoqërore, të ardhurat dhe martesat. Sot është i njohur vetëm si autor i disa veprave madhore në astronomi dhe fizikë. Në mesjetë emri i tij u mbulua nga njëfarë misteri ngaqë ngatërrohej me emrin e familjes mbretërore që përmendëm.

Vepra e tij më e mirë supozohet të ketë qënë “Sintaksa matematike e astronomisë”, që përbëhej nga 13 libra. Vendet që flisnin latinisht u njohën me veprën nëpërmjet përkthimit arabisht të tekstit në gjuhën grekë që daton në shekullin IX–XI. Arabët i vunë librit titullin “Almagest” që do të thotë
“më i madhi”. Traktati ishte një udhëzues në astronomi. Ai përmbante teorinë e lëvizjes së planetëve, një përshkrim të paisjeve për vrojtimin e yjeve dhe katalogun e parë të yjeve të palëvizshëm. Katalogu
përmban 1022 yje me kordinatat dhe “madhësitë” e tyre. Pozicioni i yjeve në konstelacione përshkruhet si pjesë e një krijese mitologjike emrin e të cilës kishte konstelacioni.

Përshkrimi që Ptolemeu i bëri Rrugës së Qumështit ekzistoi pa asnjë ndryshim deri në shekullin XIX.

Hipoteza bazë e veprës së tij ishte ajo që Toka ndodhej në qendër të Universit dhe të gjithë trupat e tjerë i vinin rrotull asaj me shpejtësi konstante e në orbita saktësisht rrethore. Sistemi i Ptolemeut mbeti i pandryshuar derisa në shekullin XV u përmbys nga Koperniku.

E vetmja vepër e Ptolemeut që ekziston sot dhe që lexohet gjerësisht është “Tetrabiblos”, një punim në katër libra në astrologji. Në këto libra Ptolemeu pëshkruan historinë e përgjithshme të ndikimit të planetëve mbi ngjarjet dhe njerëzit.

Ptolemeu shkroi dhe veprat të tjera të njohura, si për shembull “Manuali gjeografisë” në tetë vëllime. Vepra përmban një listë të hollësishme dhe të sistemuar emrash gjeografik dhe vendbanimesh të lashta. Ptolemeu e plotësoi “Manualin” me koordinatat e afro 8000 vendbanimeve. Në traktat u përfshi një hartë e përgjithshme e tokës dhe 26 harta të pjesshme. Hartat ishin vizatuar sipas përshkrimeve të tregëtareve. Megjithatë gjatësitë gjeografike nuk ishin përcaktuar në mënyrë astronomike dhe vetëm disa ishin llogaritur. Kolombi nuk do të kishte lundruar kurrë po të mos njihej pikëpamja e gabuar e Ptolemeut se Azia ishte më afër sesa është në të vërtetë (në drejtim të perëndimit).

Traktatet e Ptolemeut në optikë mendohej të ishin zhdukur përgjithmonë, por në vitin 1801 gjendet përkthimi pothuaj i plotë nga arabishtja në latinisht. Gjërat më interesante në të janë teoria e pasqyrave, tabela e këndeve të thyerjes së dritës gjatë kalimit në ujë ose në qelq, si dhe teoria dhe tabelat e thyerjes astronomike.

Read More

Aleksandër Popov

Aleksander Popov (Aleksandër Stepanovich Popov), inxhinier dhe fizikan rus, konsiderohet një nga shpikësit e radiondërlidhjes.

Sinjalet e radios përhapen në ajër, në lëndë dhe në boshllëk si valë të padukshme elektromagnetike. Radiovalët prodhohen në një qark elektrik me rrymë dhe përhapen me ndihmën e një antene.

Shpejt mbas prodhimit dhe kapjes në laborator të radiovalëve të para nga fizikani gjerman Hajnrih Herc, njerëzit filluan të mendojnë si t’i përdorin ato për komunikim. Nuk është për t’u çuditur që inxhinierë të vendeve të ndryshme filluan të projektojnë dhënës dhe marrës në largësi të mëdha të radiovalëve. Një prej tyre është Aleksandër Popov.

Popovi lindi në vitin 1859 në një fshat të vogël minator të Bogoslovit afër Ekaterinburgut, rreth 3 mijë kilometra në lindje të Moskës. Si bir prifti, Aleksandri u shkollua falas në një seminar. I ati e nxiti të vazhdonte profesionin e tij dhe të bëhej prift. E, megjithatë, mbas mbarimit të seminarit, atë fillon ta tërheqë fizika dhe matematika. Shkon të studiojë në Universitetin e Shën Petersburgut. Në të njëjtën kohë punonte në një ndërmarrje elektroteknike, e cila kishte dhe centralin e parë elektrik në Rusi.

Popovi nuk pranon një kërkesë për të qëndruar në universitet për të vazhduar karrierën akademike sepse aty nuk kishte asnjë mundësi të bënte kërkime në inxhinierinë elektrike.

Në vitin 1883 i bashkohet stafit të Shkollës së Marinës në Kronshtad, ku specialistë të marinës specializoheshin në të gjitha degët e inxhinierisë elektrike dhe ku ai kishte mundësi të kryente kërkime. I fillon eksperimentet mbi dhënien dhe marrjen e radiovalëve diçka më përpara sesa inxhinieri italian Markoni.

Prodhon marrësin e parë dhe e përmirëson vazhdimisht. Duke e lidhur marrësin e tij me një antenë teli, në vitin 1895, mundi të kapë valët e prodhuara nga një qark lëkundës. Rezultatet u botuan në janar të vitit 1896. Para verës së vitit 1896 aparati ishte paraqituar disa herë në Kronshtad dhe shën Petersburg. Në vitin 1997 transmeton sinjale nga një anije për në breg në një largësi 5 km dhe nga fundi i vitit 1899 e rrit largësinë në 48 km.

Popovi nuk pati përkrahje dhe mbështetje nga qeveria ruse dhe nuk e nxori në treg shpikjen e tij, ndryshe nga Markoni.

Në vitin 1901 Popovi bëhet profesor në Institutin e Inxhinierisë elektrike të Shën
Petersburgut, kurse në vitin 1905 caktohet drejtor i tij.

Popovi ishte jashtë mase i turpshëm dhe modest. U martua dhe pati fëmijë. Tek e shoqja gjen një mik të mirë. Ajo e ndihmoi të përkthente dhe të shkruante artikuj dhe letra. Jeta e rehatshme familjare e lejoi t’i përkushtohej punës së tij. Popovi ishte një nga fotografët e parë amator dhe bëri shumë fotografi. Popovit i pëlqente proshuta siberiane dhe nuk piu kurrë alkool. Thuhet që ka qenë i hutuar. Tregojnë që, mbasi kishte ndërruar shtëpinë, kur dilte nga puna harronte dhe shkonte për nga shtëpia e vjetër.

Në vitin 1905 urdhërohet nga guvernatori i Shën Petersburgut të marrë masa të rrepta kundër lëvizjes së studentëve. Popovi nuk pranoi dhe problemet që iu shkaktuan mbas kësaj ngjarjeje i dëmtuan rëndë shëndetin. Vdes pak kohë më vonë.

Read More

Paul Volfgang

Nëse filloni të studioni ndërtimin e lëndës do të zbuloni që ajo përbëhet nga atome. Shumë vjet më parë fizikanët mendonin se secili atom duhet të kishte një bërthamë në qendër të tij dhe elektronet që vijnë rreth saj në orbita rrethore. Ata gjetën se vetëm disa nga orbitat ishin të lejuara. Elektronet tentojnë të zënë orbitën më të afërt me bërthamën, por në fakt jo të gjitha elektronet mund të binin në “orbitën” më të ulët. Pyetja ishte: Përse?

Zgjidhja origjinale u gjet nga Volfgang Pauli me shpikjen e “ligjit të përjashtimit”, ose, siç u quajt më vonë, “Parimin ePaulit” për ndërrimin e atomit. “Gjendja” e çdo elektroni në atom mund të përcaktohet në mënyrë të vetme duke dhënë një katërshe “numrash kuantik”, në një atom nuk mund të gjënden dy elektrone me të katër ‘numrat kuantik’ të njëjtë, ose në të njëjtën gjendje energjetike. Për këtë hamëndje të mrekullueshme bëhet fitues i Çmimit Nobel në fizikë për vitin 1945.

Volfgang Pauli lindi në Vjenë në 25 prill të vitit 1900. I ati ishte Volfgang Josef Pauli, mjek dhe biokimist, që më pas bëhet profesor në Universitetin e Vjenës. E ëma ishte Berta Shulc. Nuni i tij ishte fizikani dhe filozofi i njohur Ernst Mah. Aftësitë e tij të shkëlqyera u bënë të qarta që në shkollë, në Vjenë. Shumë shpejt ai njihet me shkrimet e Albert Ajnshtajnit. I lexonte fshehtasi veprat e Ajnshtajnit në orët e mësimit të lëndëve që e mërzisnin.

Në vitin 1918 Pauli mbaron shkollën e mesme në Vjenë dhe futet në Universitetin e Myniut. Atje merr mësime nga Arnold Zomerfeldi, një nga lektorët më të mëdhenj të fizikës teorike.

Pak kohë më vonë Pauli paraqet një artikull 250 faqesh. Në fakt ishte një monografi: një


hyrje e ngritur në teorinë e Ajnshtajnit mbi relativitetin special dhe të përgjithshëm. Mbas diplomimit Paulit i ofrohet një vend pune si asistent në Universitetin e Gëtingenit. Në këtë kohë Pauli fillon të mendojë mbi shkaqet e vendosjes së elektroneve në nivele të ndryshme energjetike rreth bërthamës. Tre vitet që pasojnë vazhdon punën mbi këtë çështje në
Universitetin e Kopenhages dhe të Hamburgut. “Parimi” i tij u bë i njohur në vitin 1925.

Pauli është i njohur dhe për parashikimin e ekzistencës së neutrinos, grimcës pa masë dhe pa ngarkesë, e cila u zbulua në vitin 1956.

Në vitin 1928 Pauli caktohet profesor në Institutin Federal të Teknologjisë në Zyrih. Në këtë post ai qëndron derisa vdes.

Pauli u martua dy herë, në fillim me Kate Depner pastaj me Franciska Bertram. Nuk pati fëmijë.

Pauli konsiderohej nga kolegët si njeri i mprehtë dhe kritik. Për të ata krijuan një legjendë, të ashtuquajturin “Efekti Paul”; vetëm prania e Paulit në laborator shkaktonte   prishjen e aparateve.

Vepra e Paulit u nderua me shumë medalje dhe çmime. Vdes papritur në Zyrih në 14 dhjetor të vitit 1958.

Read More

Blez Paskal

Blez Paskal ishte matematikan, fizikan dhe filozof francez. Gjuha e programimit “Pascal” ka emrin e tij.

Blaise Pascal lindi në Klemon, në ato kohë një qytet i vogël. Paskalët i përkisnin elitës intelektuale. I ati ishte konsull mbretëror dhe president i “Cour des Aides”. E ëma, e cila vdiq kur ai ishte tre vjeç, ishte “një zonjë besimtare dhe bamirëse”. Që herët Paskali i ri shfaqi shënja të një pasioni të gjallë për shkencën. I ati filloi ta arsi

mojë nëpërmjet studimit të gjuhëve.

Një ditë, djali dymbëdhjetë vjeçar, e habit të atin me pyetjen “Ç’është matematika?” Përgjigjja se kjo shkencë përdorej, për shembull, për të ndihmuar njerëzit të vizatojnë saktë figurat, e nxiti Blezin të vizatojë figura gjeometrike mbi tjegullat e dhomës së tij. Një muaj më vonë i ati zbuloi që i biri kishte arritur te teorema: “shuma e këndeve të një trekëndëshi është e barabartë me dy kënde të drejtë”, pa lexuar kurrë në parë për këtë. Blezi përparoi shumë shpejt në matematikë.

Thuhet që i ati i Paskalit u caktua të mblidhte taksat. Blezit i vinte keq teksa shihte të atin që qëndronte zgjuar gjysmën e natës për të mbledhur kolona të gjata numrash. Për ta ndihmuar projektoi dhe ndërtoi një makinë që mund të mblidhte numra (deri në tetë shifra), e cila përbëhej nga një sistem i ndërlikuar rrotëzash, boshtesh dhe rrotash llogaritëse me dhëmbë. Ka të ngjarë që kjo të ketë qënë makina e pare llogaritëse komplekse. Më vonë Paskali ndërtoi një tjetër për të bërë zbritjen. Në vitin 1645 paraqet në publik të parën makinë llogaritëse që punonte pa gabime. Shpikësi, me dekret mbretëror, siguroi monopolin e prodhimit dhe shitjes së “Paskalines”. Paskali u shiti autoriteteve finaciare mbi 50 makina të tilla me çmim të mirë. Disa nga ato akoma ekzistojnë në muzeume.

Në moshën 24 vjeç Paskali fillon të tërhiqet mbas fizikës. Ai mundi të siguronte një provë eksperimentale për zbulimin e fizikanit italian Toriçeli të ekzistencës rreth Tokës të atmosferës. Paskali ishte i sigurt se shtypja e ajrit ishte më e vogël në lartësi të mëdha në sajë të zvogëlimit të masës së ajrit. Për të provuar këtë pohim Paskali i kërkoi kushëririt të tij Floren Perje, një alpinist me eksperiencë, të shënonte nivelin e zhivës në një kolonë të modifikuar të Toriçelit kur ndodhej në fund dhe në majë të Puy de Dome. Niveli i regjistruar në majë ishte me të vërtetë më i ulët se ai poshtë në luginë.

Në vitin 1654, në bashkëpunim me matematikanin e famshëm Ferma, studioi teorinë e kombinacionit të numrave. Ata hodhën bazat e para të teorisë së probabilitetit, teorisë që lindi nga studimi i tyre i mundësisë së rënies së monedhave.

Të gjitha punimet në matematikë dhe fizikë i kreu para se të bëhej 33 vjeç. Më vonë largohet përhere e më shumë nga bota reale për t’iu përkushtuar teologjisë dhe filozofisë derisa bashkohet me sektin mistik “Miqtë e Shën Agustinit”. Vitet e fundit i kaloi duke medituar në një manastir. Atje shkroi librat fetarë: “Mendimi” dhe “Llogjika e zemrës”. Shëndeti filloi t’i bjerë shpejt. Disa muaj para vdekjes Paskali u kthehet çështjeve praktike dhe propozon një projekt për ndërtimin në Paris të një sistemi të transportit publik me karroca. Për këtë merr një patentë mbretërore.

Read More

Georg Simon Om

Ligji i Omit është gjëja e parë që na del përpara kur fillojmë të mësojmë elektricitetin. Të gjitha pajisjet elektrike rreth nesh: televizori, kompjuteri, hekuri, makina larëse e kështu me rradhë, janë ndërtuar duke u mbështetur në këtë ligj, i cili pohon: Rryma që kalon nëpër një përcjellës është në përpjesëtim të drejtë me diferencën e potencialeve dhe në përpjesëtim të  zhdrejtë me rezistencën.

Shumë nga ne mund ta kenë harruar, shumë të tjerë nuk e kanë ditur kurrë që Omi ka qenë një person real, i cili jetoi dhe punoi në Gjermani në shekullin XIX.

Georg Simon Om (Georg Simon Ohm) lindi në Erlangen në 16 mars të vitit 1789, në një familje të zakonshme jo shumë të pasur. Ka të ngjarë që interesin për eksperimentet ta ketë trashëguar nga i ati, mjeshtër prodhimi çelsash dhe mekanik i zoti. E ëma, Elisabet Barbara, ishte e bija e një rrobaqepësi. Ajo ishte shumë e këndshme
por vuajti shumë sepse katër nga shtatë fëmijët e saj vdiqën që në moshë të vogël. I ati, një njeri i sakrificës, bëri ç’ishte e mundur që t’u jepte djemve të tij njohuri të qëndrueshme në matematikë, fizikë, kimi dhe filozofi.

Mbas përfundimit të gjimnazit, që shtoi fare pak mbi atë që i kishte mësuar i ati, Ohmi shkon në Universitetin e Erlangenit. Atje studioi për tre vjet, deri në çastin kur i ati fillon të dyshojë që i biri ishte dhënë shumë pas vallëzimeve, bilardos dhe patinazhit në akull. I ati e largon prej andej dhe atij ju desh të jepte për dy vjet mësime si tutor privat. Mungesa e parave dhe e perspektivës në Erlangen e detyruan të kërkonte punë diku tjetër.
Mbas disa kohësh gjen punë në një gjimnaz jezuit të saporeformuar. Aty, në vitin 1817, fillon punën eksperimentale mbi elektricitetin  dhe magnetizmin zbulon ligjin e tij të famshëm.

Në vitin 1826 caktohet në një katedër në Shkollën Politeknike të Nurenbergut, por kjo nuk e ndryshon gjendjen e tij financiare. Ëndrra e tij realizohet kur zë një vend si fizikan në Universitetin e Mynihut. Nuk u martua kurrë dhe vendosi t’i përkushtohet shkencës. Megjithatë zbulimi nuk e bëri të njohur. Pavarësisht nga fakti që botimi i ligjit të tij u bë që në vitin 1827, ai nuk pati për shumë vjet asnjë vlerësim dhe ngritje në përgjegjësi.

Në vitin 1841 mbërrin vlerësimi i parë, mbasi i jepet Medalja Kopli nga Shoqata Mbretërore e
Anglisë (vlerësimi i tij më i rëndësishëm). Një vit më vonë, zgjidhet anëtar i saj i huaj.

Omi punoi edhe mbi zërin, ku në vitin 1841 hedh hipotezën që veshi i njeriut i analizon tingujt kompleksë si kombinime të toneve të pastra. Kjo hipotezë u provua në vitin 1860 nga një tjetër fizikan, Herman fon Helmolc.

Omi vdiq në vitin 1854; për nder të tij njësia e rezistencës elektrike u quajt om.

Read More

Xhuzepe "Beppo" Occhialini

Xhuzepe Okialini (Giuseppe Occhialini), i njohur nga brezi i vjetër i fizikanëve si “Beppo”, lindi në Fosombrone, biri i Augustos, një fizikan me autoritet. Diplomohet në Universitetin e Firences në vitin 1929 me një diplomë mbi rrezet kozmike. Që nga viti 1932 deri në vitin 1937 ishte bashkëpunëtor shkencor në laboratorin e Arçetrit. Laboratori është vendlindja e fizikës italiane të rrezeve kozmike. Duke qenë i familjarizuar me teknikat më moderne shfrytëzon një bursë italiane për të shkuar në Kembrixh për të punuar me Patrik Bleket, një autoritet në fizikën e dhomave të Uillsonit. Në Laboratorin e Kavedishit zhvilluan së bashku dhomën me numrator të kontrolluar, dhomë që fillonte të punonte me arritjen e rrezeve kozmike. Një nga frytet e para të këtij bashkëpunimi ishte zbulimi i çiftit elektron–pozitron, një konfirmim i menjëhershëm i zbulimit nga Karl Andersoni i gjurmëve të grimcave pozitive me masë të vogël. Më pas vijnë studimi i stuhive magnetike dhe zbulimi (së bashku me Blaketin dhe Çedvikun) i çiftit elektron– pozitron të prodhuar nga rrezet gama.

Mbas kthimit në Firence në vitin 1934, Okialini nuk mundi të përballonte klimën përherë e më të mërzitshme politike, ndaj në vitin 1937 pranon vendin e profesorit në Sao Paolo. Me hyrjen e Brazilit në luftë (gusht 1942) ai kthehet atje në një të huaj armik dhe i duhet të largohej nga vendi i punës. Strehohet në malet e Itatiajas, ku jetoi në një kolibe meteorologjike dhe punoi si udhërrëfyes (ai ishte një alpinist ekspert, madje shkroi edhe një guidë të shkëlqyer për këtë çështje, por që nuk u botua.). Mbas kapitullimit të Italisë, në shtator të vitit 1943, ftohet të punojë me K. Kagasi, në atë kohë drejtor i një laboratori biofizik në Rio.

Mbas Luftës së Dytë Botërore shkon në Laboratorin Uills në Bristol të Anglisë për t’u bashkuar me S.P.S. Pauellin. Atje, duke shfrytëzuar një teknikë të re që përdorte fotoemulsionet për dedektimin e grimcave elementare, ndihmon në zbulimin në vitin 1947 të pioneve.

Okialini ka qenë një partner vendimtar në dy zbulime të rëndësishme që u kurorëzuan me Çmimin Nobel, atij që shkoi tek Patrik Bleketi dhe atij që iu dha Sesil Pauellit. Ndihmesa e Bepos megjithatë nuk u injorua  plotësisht; ai bëhet fitues i një tjetër çmimi prestigjoz, Çmimit Volt për ndihmesën e tij në zbulimin e prodhimit të çiftit elektron–pozitron dhe pionit të ngarkuar, pranohet anëtar i huaj i Shoqatës Mbretërore, zgjidhet në Akademinë e Linçeistëve (të aftëve) si edhe në shumë shoqëri të tjera profesionale.

Bepo ishte eksperimentues i lindur, teknik i përsosur, punëtor me energji të pashtershme dhe personalitet imponues, i aftë për të transmetuar entuziazmin e tij tek ata që e rrethonin. Kishte intuitë të fortë në fizikë, por shumë rrallë shkroi ndonjë formulë. Ai ofronte rigorozitet në kryerjen e kërkimeve shkencore dhe besim ndaj kolegëve, si brenda ashtu dhe jashtë grupit të tij. Kishte ndjenjën e fortë të pasqyrimit të saktë të rezultateve eksperimentale dhe të përdorimit në artikujt e tij të shprehjeve korrekte. Këto cilësi e kthyen në një model për studentët. Duke qenë një dialektik materialist, shpesh mbështeste një pikëpamje të kundërt edhe kur ishte i një mendje me bashkëbiseduesin, vetëm për të shkatërruar argumentet e këtij të fundit. Atij  i pëlqente të shprehej në mënyrë evazive: vërejtjet që bënte shpesh ishin të vështira për t’u kuptuar nga ata që nuk ishin mësuar. I pëlqenin artistët, letërsia dhe poezia; ai arrinte, duke cituar atë “të shihte botën në një kokërr kripe dhe …pafundësinë në një orë”.

Read More

Hans Kristian Oersted

Hans Kristian (Hans Christian Oersted) ishte fizikani danez që zbuloi rrymën elektrike që prodhohet në një fushë magnetike.

Oerstedi lindi në Rudkobing, në ishullin e vogël Langeland, në 14 gusht të vitit 1777. Ai ishte djali i madh i një farmacisti, Soren Kristian Oersted. Meqë  ngarkesa e punës në farmaci ishte e lartë, prindërit e lanë Hans Kristianin dhe të vëllanë më të vogël Andres Sandoe në kujdesin e një parukieri gjerman me të shoqen për të marrë mësimet e para. I vëllai mësoi shpejt gjermanisht duke përkthyer biblën gjermane. Aftësitë e tyre intelektuale ishin te qarta, ndaj fqinjët bën çmos  që t’i mësonin mirë.
Në moshën 11 vjeç Oerstedi filloi të ndihmonte të atin në farmaci. Në vitin 1797, edhe pse të dy vëllezërit kishin pak shkollim zyrtar, futen në Universitetin e Kopenhagës me lavdërime. Andres studioi për jurist, kurse Hansi për shkencat natyrore. Në universitet Oerstedi studioi astronomi, fizikë, matematikë, kimi dhe farmaci.

Në atë kohë Oerstedi ishte nën ndikimin e filozofisë të Imanuel Kantit, i cili besonte se të gjitha forcat e natyrës rridhnin nga dy forca themelore, asaj tërheqëse dhe asaj shtytëse. Ka të ngjarë që kjo ide e udhëhoqi Oerstedin drejt zbulimit më të rëndësishëm, atij të ekzistencës së një fushe të vetme elektrike dhe magnetike, elektromagnetizmit.

Në vitin 1797 Oerstedi diplomohet në farmaci, kurse në vitin 1799 mbron doktoratën me një temë mbi idetë shkencore të Kantit. Për të kompletuar përgatitjen shkencore udhëton në Gjermani dhe në Francë për të vizituar vende të shumta ku fizikanët dhe kimistët punonin mbi elektricitetin. Në vitin 1806 i ofrohet vendi i profesorit në Kopenhagë.

Në ato kohëra forcat magnetike dhe elektrike mendoheshin të ishin krejt të ndryshme. Edhe pse ligjet e tyre kishin shumë ngjashmëri, natyra e tyre mendohej të mos ishte e njëjtë.
Në vitin 1813, Oerstedi propozonte ekzistencën e një lidhjeje ndërmjet dukurive magnetike dhe elektrike, por nuk mundi ta zbulonte këtë lidhje deri në vitin 1820.

Ndërsa zhvillonte leksion me studentët në universitet, vë re se gjilpëra e një busulle që ndodhej aty pranë lëvizte sa herë që kalonte rrymë në një tel të hollë platini. Sipas fjalëve të tij, eksperimenti nuk i bëri shumë përshtypje të pranishmëve. Edhe ai nuk ishte shumë i sigurt që efekti ishte ai që ai kishte parashikuar. Vazhdon eksperimentet gjatë verës së vitit 1820 dhe i boton rezultatet e tij në një artikull të shkurtër të shkruar në latinisht. Rëndësia e zbulimit të Oerstedit u bë menjëherë e njohur dhe u pasua shpejt me formulimin nga Amperi të ligjit të prodhimit të fushës magnetike nga rryma elektrike.

Më vonë Oerstedi u mor me zhvillimin e galvanometrit dhe arriti të veçojë me sukses aluminin. Ai i përkushtoi shumë kohë ideve të tij filozofike. Në artikullin e tij të fundit “Shpirti në natyrë” propozon harmoninë ndërmjet Shpirtit dhe Natyrës. Botimi mbeti i papërfunduar për shkak të vdekjes në 9 mars të vitit 1851.

Njësia Ø (oersted) për intensitetin e fushës magnetike është quajtur kështu për nder të tij. Intensiteti i fushës magnetike të Tokës është rreth 2 Ø.

Read More

Isak Njuton

Isak Njuton (Isaac Newton), fizikan dhe matematikan anglez,  është një nga shkencëtarët më të mëdhenj të të gjitha kohërave. Ishte ai që zbuloi se  drita e bardhë është e përbërë nga ngjyra të ndryshme (1666). Tre ligjet e tij të lëvizjes çuan në formulimin e ligjit të tërheqjes së gjithësishme. (1687).  Ai ishte zbuluesi i sistemit diferencial të llogaritjes (1669). Ai ndërtoi të parin teleskop me pasqyra. (1668).

Isak Njuton lindi ditën e Krishtlindjes të vitit 1642 në shtëpinë e tij në çifligun e Ullsthorp në Linkolnshajer. Ai lindi vetëm tre muaj mbas vdekjes së të atit, ndaj dhe i vunë emrin e të atit, Isak Njuton. Isaku lindi aq i dobët sa askush nuk besonte se ai do të mundte të mbijetonte. Nëna e tij, Hana Ajskou, u martua për të dytën herë. Njerku  i pasur i Njutonit,  Barnabas Smith, nuk pranoi të jetonte me djalin trevjeçar. E ëma me njerkun e lanë Isakun në Ullsthorp me gjyshërit Ajskou, ndërsa vetë shkuan të banonin në një fshat fqinj për të rritur  djalin dhe dy vajzat e tyre. Për nëntë vjet, deri në vdekjen e njerkut, Isaku nuk e takoi nënën e tij. Kjo ndarje duhet të ketë qenë një ngjarje shumë e rëndë në jetën e djalit të vogël.

Sipas dëshmisë së vet Njutonit, ai hyri në shkollën e   Grantham kur ishte 12 vjeç. Në shkollë studioi latinisht, pak greqisht dhe pak aritmetikë, por jo gjeometri. Ai shkruante në latinisht me të njëjtën lehtësi si në anglisht. Njutoni i ri, mjaft më i zgjuar se shokët, nuk ishte shumë i afruar me moshatarët e tij. Ndërmjet ngjarjeve jo të këndshme që i kishte mbetur në mendje nga rinia ishte vjedhja e qershive të Eduard Storer dhe mohimi i këtij veprimi. Kur ishte më i rritur mendohet të ketë patur një histori dashurie ndërmjet Njutonit dhe zonjushës Storer. Sipas saj, Njutoni mbeti shok i saj deri sa vdiq. Asnjë grua tjetër nuk mundi të tërheqë vëmendjen Njutonit. Ai u fut në kolegjin Triniti si subsajzër, student i varfër që jetonte duke kryer punë për studentët më të rritur (subsizarët qëndronin në fund të strukturës sociale të Kembrixhit).

Sipas dokumenteve të kolegjit, ai ishte student më 1664, Beçelor i arteve më 1665, Fellou i ri më 1667, Master i Arteve dhe Fellou i Vjetër më 1668. Thuhet se më 1665, për shkak të epidemisë së madhe të murtajës Great Plague, u largua për ca kohë nga kolegji duke qëndruar në shtëpi. Thuhet se në atë kohë Njutoni, i nxitur nga rënia e një molle, hodhi hipotezën që edhe Hëna binte drejt Tokës në të njëjtën mënyrë. Njutoni arriti në përfundimin se forca tërheqëse e Diellit ndryshon në përpjesëtim të zhdrejtë me katrorin e largësisë nga Dielli. Një nga arritjet e mëdha të Njutonit është zbatimi  i tërheqjes së gjithësishme në lëvizjen e kometave. Newtoni tregoi që orbita e kometave duhet të jetë ose hiperbolike, pra kometat i afrohen vetëm një herë Diellit, ose një eklips i zgjatur, që do të thotë se duhet të kthehet periodikisht pranë Diellit ashtu si kometa e vrojtuar nga shoku i tij  Halej.

Në 1669 Njutoni bëhet Profesori Lukasiën i matematikës. Njutoni shërbeu si mbikëqyrës i Thesarit Mbretëror që nga 1696-ta dhe u bë president i Royal Sosajëti më 1703, post që e mbajti derisa vdiq. Më 1705 ai bëhet i pari shkencëtar britanik që i jepet një titull kalorsiak për kërkimet e tij shkencore. Edhe pse ishte shumë i pasur, mënyra e jetesës së tij ishte fare modeste. Në shtëpinë e tij nuk kishte zbukurime dhe orendi të çmuara. Ai vdiq më 1727 pa lënë asnjë testament.
Sipas biografëve të tij, Njutoni ishte serioz dhe i qetë. Nuk bënte kurrë shaka. Ishte shumë i ndershëm “ndershmëria e tij mund të krahasohej vetem me intelektin e tij”

Libri i tij ‘’Principia’’ konsiderohet si vepra më e madhe e shkruar ndonjëherë.

.

Read More